قدمت استفاده و کاشت گیاهان دارویی به سالیان بسیار دور باز میگردد. در دورانی که انسانها هنوز داروهای شیمیایی را کشف نکرده بودند از خواص این محصولات برای درمان بسیاری از بیماریها و مشکلات استفاده میشد. خواص دارویی و درمانی که این گیاهان دارند منشا تولید بسیاری از داروهای شیمیایی بوده و مورد تایید طب مدرن است. با توجه به جایگاه ویژهای که این محصولات در صنایع مختلف پزشکی و غذایی دارند، مقالهای در خصوص مزایا و ویژگیهای این گیاهان آماده نموده تا اطلاعات مفیدی در اختیار افرادی که علاقهمند مطالعه در این زمینه هستند، قرار دهیم.
انواع گیاهان دارویی
سرزمین پهناور ایران با وسعت تاریخی که دارد، محل پرورش اکثر گیاهان وحشی بوده که در طب سنتی برای درمان بیماریهای متعدد از آنها استفاده میشود. به طور کلی دو دسته از این گیاهان در ایران وجود دارند.
دسته اول گیاهان وحشی هستند که هنوز خواص آنها بررسی نشده و ناشناخته ماندهاند. دسته دوم گیاهانی هستند که تمام خواص آنها شناخته شده و در صنایع مختلف مورد استفاده قرار میگیرند. این دسته هم به دو گروه گیاهان بیابانی و کوهی تقسیم میشود. خارشتر، عناب و اسپند نمونهای از گیاهان بیابانی بوده و از گیاهان کوهی میتوان به بابونه، گلگاوزبان و بومادران اشاره نمود.
در ایران برخی از این گیاهان در استانهای کوهستانی خاصی پرورش مییابند، مانند گل ختمی، شیرین بیان و مزه که مخصوص آذربایجان غربی هستند. گلپر، آویشن و ریواس که در کوههای الموت قزوین یافت میشوند. پرسیاوش، موسیر، بادامک و کاسنی در کوهستانهای لرستان و رازیانه، تخم شربتی، خاکشیر و زیره در کوههای خراسان پرورش پیدا میکنند.
مزیت های گیاهان دارویی
این گیاهان مزایای بسیاری دارند. در ادامه برخی از مزایا و ویژگیهای این محصولات را بیان مینماییم.
- داروهای گیاهی عاری از هرگونه سموم و مواد مضر برای بدن هستند.
- به دلیل فعل و انفعالاتی که در ترکیبات گیاهان دارویی وجود دارد، استفاده از این محصولات باعث تسریع در روند درمان بیماریها در کنار داروهای دیگر میشود.
- این محصولات در کنار ویژگیهایی که دارند از قیمت بسیار مناسبی برخوردار هستند.
- داروهای گیاهی در مقابل پاتوژنهای مقاومی که توسط داروهای شیمیایی به وجود آمده مقاوم بوده و با گذشتن از سد آنها میتوانند بیماریها را درمان کنند.
- ایجاد فرصتهای تجاری برای افراد مختلف از مزیتهای اقتصادی این محصولات محسوب میشود.
- داروهای گیاهی برای بهبود بیماریهایی که توسط داروهای شیمیایی درمان نمیشوند، مفید هستند.
گیاهان دارویی
گیاهان دارویی در طب سنتی
استفاده از داروهای گیاهی به هزاران سال قبل باز میگردد. قبل از اینکه طبیب یا پزشکی وجود داشته باشد و بخواهد خواص این گیاهان را کشف نماید، انسانها توانسته بودند برای درمان بیماریهای خود از آنها استفاده کنند. متخصصان طب مدرن امروزی، پس از تحقیق در خصوص داروهای گیاهی مورد استفاده در طب سنتی توانستهاند در تولید داروهای شیمیایی تحولات زیادی را به وجود آورند. آنها از عصارههای این گیاهان برای تولید داروهای سنتز شده استفاده میکنند. داروهای گیاهی این قابلیت را دارند که مواد فعال فیزیولوژیکی طبیعی درون خود را با فعالیتهای فیزیولوژیکی مشخص داروهای شیمیایی سنتز کرده و در آنها انباشته نمایند. این انباشتگی فیزیولوژیکی باعث میشود که کیفیت داروی تولید شده افزایش پیدا کرده و اثر درمانی آن بیشتر شود.
علیرغم تصور عموم مردم، این گیاهان دارای مواد شیمیایی خاصی هستند که در ترکیب داروهای مدرن امروزی استفاده میشود.
ترکیبات شیمیایی داروهای گیاهی
از نظر گیاه شناسان ترکیبات شیمیایی که در ساختار این گیاهان وجود دارد از آنها در برابر حیوانات گیاهخوار محافظت نموده و از جوانه زدنهای پیش از اندازه گیاه که مانع رشد آن میشود جلوگیری میکند. در ادامه به بیان برخی از این ترکیبات میپردازیم.
- تاکنون بیش از 5000 نوع آلکالوئید مانند کافئین، نیکوتین و مورفین در ترکیبات عالی گیاهان دارویی کشف شده که همگی دارای خواص قلیایی هستند.
- در برخی از این گیاهان مانند جینسینگ و بادام ترکیبات شیمیایی مولکولهای قندی مانند گلیکوزیدها وجود دارند.
- هرچند تمام این گیاهان منبع غنی عناصر معدنی هستند ولی مقدار اندکی ترکیبات اسید آرسنیک، جیوه و سرب نیز دارند.
- آلکالوئیدها، ساپونینهای استروئیدی و ترپنوئیدها، ترکیبات فنلی، گلیکوزیدها، پلیساکاریدها، پکتینها، رزینها و موسیلاژها و پلی ساکاریدها از دیگر ترکیبات شیمیایی این محصولات هستند که در تولید داروهای شیمیایی استفاده میشوند
روشهای پرورش گیاهان دارویی در منزل
یکی از ویژگیهای این گیاهان پرورش در فضای باز و خودرو بودن آنها است به همین جهت به راحتی میتوان این گیاهان را در محیط منزل پرورش داد. مهمترین نکته در کاشت آنها تهیه بذر سالم و آشنایی با روشهای مراقبتی خاص گیاه است. در ادامه دو روش کاشت این گیاهان در منزل را توضیح خواهیم داد.
کاشت گیاه در باغچه
در مرحله اول باید خاک مورد نیاز برای کاشت را آماده کنید. برای این منظور باید خاکی سالم تهیه نمایید. از نشانه های خاک سالم میتوان به وجود رطوبت، کرم خاکی و رشد گیاه داخل آن اشاره نمود. اگر این نشانهها در خاک باغچه وجود ندارد باید قبل از اینکه گیاه را داخل باغچه خود بکارید، مقداری کمپست ارگانیک و کود دامی آماده نموده و به همراه مقداری ماسه به خاک اضافه نمایید.
پس از آماده شدن بستر خاک باید آن را با یک چنگک سبک کنید، خاک را صاف کرده، سنگریزهها را بردارید و روی سطح آن برای هر بذر حفرهای حدود 5 سانتیمتر ایجاد کنید. با توجه به اینکه هر گیاه از لحاظ میزان نور دریافتی و حجم آب مصرفی به مراقبتهای خاصی نیاز دارد، باید قبل از اقدام به کاشت گیاهان دارویی تمامی شرایط نگهداری از آن را بررسی نموده و سپس اقدام به پرورش گیاه کنید.
کاشت گیاه در گلدان
کسانی که شرایط پرورش گیاه را در باغچه ندارند، میتوانند از گلدان برای پرورش آن استفاده کنند. پیش از افزودن خاک به گلدانی که برای پرورش گیاه در نظر گرفتهاید، باید مقداری شن یا گلولههای استایروفوم را در قسمت پایینی ظرف خود قرار دهید. سپس گلدان را تا 5 سانتیمتری لب آن از خاک تقویت شده پر کنید و بذر گیاه مورد نظر را در گلدان قرار دهید.
نکات پرورش در گلدان
- گیاهانی که در گلدان کاشته میشوند به کود و آب بیشتری نیاز دارند.
- برای جلوگیری از رشد بیش از حد برخی گیاهان، میتوان در گلدان از گلهای مهاجم استفاده کنید.
- یکی از مزیتهای پرورش داخل گلدان، افزایش عمر و مدت زمان مصرف گیاه است.
نکات مهم در مصرف گیاهان دارویی
در مصرف این گیاهان باید نکات زیر را در نظر داشته باشید.
- عدم مصرف گیاهان ناشناخته؛
- توجه به رعایت نکات بهداشتی در خشک کردن یا عصاره گیری از آنها؛
- عدم استفاده خودسرانه بدون اطلاع کافی از خواص دارو و ترکیبات آن؛
- عدم زیادهروی در مصرف گیاهان.
نکات مهم خرید گیاهان دارویی
مهمترین نکتهای که در هنگام خرید این گیاهان باید در نظر گرفت، توجه به کیفیت تولید این محصولات است.
- عواملی مانند نور، شرایط آب و هوایی، زمان برداشت آن، نحوه استخراج، سن گیاه، قسمت جدا شده گیاه برای خشک شدن، نحوه بستهبندی و خشک کردن از عوامل موثر بر کیفیت آنها محسوب میشوند.
- توجه به ظاهر محصول، رنگ و عدم کپک زدگی از مهمترین نکات تهیه این محصولات به حساب میآیند.
- باید از این نکته مطمئن شوید که گیاهان دارویی که برای خشک شدن استفاده میشوند، فاقد هرگونه ترکیبات مضر مانند آرسنیک، جیوه، سرب، آلومینیوم و ناخالصیهای دیگر باشند.
- برای اینکه بتوانید تمامی این نکات را رعایت نمایید باید کالای مورد نظر خود را از یک برند معتبر که استانداردهای لازم تولید محصولات گیاهی را رعایت میکند، تهیه نمایید.
گیاهان دارویی در آشپزی
با توجه به اینکه محصولات گیاهی، خواص مغذی بسیاری دارند میتوان از آنها در پخت و پز استفاده نمود. در ادامه به معرفی برخی از گیاهان استفاده شده در آشپزی میپردازیم.
- سیر:
سیر گیاهی پرخاصیت است که در تمام جهان مورد استفاده قرار میگیرد. خواصی مانند ضد التهاب بودن، ضد سرطان بودن، محافظت از قلب، کاهش میزان کلسترول، فشار خون، خاصیت ضد میکروبی و آنتی باکتریال از خواص این محصول غذایی به حساب میآیند.
مصرف این ماده غذایی باعث رقیق شدن خون میشود. بنابراین نباید با داروهای رقیق کننده خون مثل وارفارین استفاده شود. به همین دلیل مصرف آن پس از عملهای جراحی ممنوع است.
- تخم کتان:
دانه کتان که بیشتر به صورت روغن مصرف میشود، دارای خاصیت آنتی اکسیدان و ضد التهابی بسیار زیادی بوده و برای از بین بردن چربیهای بدن، کاهش وزن، گرگرفتگی، اضطراب، تنظیم فشار خون و جلوگیری از ابتلا به سرطان روده بزرگ مفید است.
- زنجبیل:
این محصول خاصیت ضد تهوع بسیار بالایی داشته و مصرف آن برای افراد باردار و کسانی که شیمی درمانی میشوند توصیه میشود. خاصیت ضد التهاب و آنتی اکسیدان فراوان از ویژگیهای این دارو گیاهی هستند.
- زردچوبه:
زردچوبه که به عنوان یکی از پرمصرفترین گیاهان دارویی در ایران شناخته میشود، دارای خاصیت ضد سرطان، ضد التهاب و آنتی اکسیدان بالایی است. افرادی که به آرتریت مبتلا هستند به صورت موضعی میتوانند از آن استفاده کنند. مصرف زردچوبه باعث توقف جهش دیانای، جلوگیری از ابتلاء به سرطان و درمان بیماریهای پوستی میشود.
زیاده روی در مصرف گیاهان دارویی
هرچند که داروهای گیاهی خواص درمانی بسیاری دارند و به عنوان منبع مواد مغذی در دنیا شناخته میشوند، اما زیادهروی در مصرف آنها میتواند سلامت فرد را به خطر بیندازد.
طبق تحقیقات انجام شده مصرف بیش از اندازه محصولات گیاهی مانند داروهای شیمیایی بوده و باعث بروز مسمومیت در فرد مصرف کننده میشود. عوارضی مانند مشکلات کبدی، کلیه، فشار خون، حساسیتهای پوستی از اثرات مصرف بیش از حد داروهای گیاهی محسوب میشود.
کلام آخر:
محصولات گیاهی که خواص دارویی و مغذی بسیاری دارند و در دنیای مدرن امروزی طرفداران بسیاری را به خود اختصاص دادهاند. بنابراین فردی که تمایل به استفاده از آنها را دارد باید به فرد متخصصی که در این زمینه مطالعات کافی داشته مراجعه نماید و سپس طبق نظر ایشان دارو را در دوز مشخص مصرف نماید.
کلمه کلیدی: گیاهان دارویی